سەدیق سەعید ڕواندزی
هەمیشە لە نێوان دەقی ئەدەبی و واقیعدا، پەیوەندییەكی بابەتی هەیە. چونكە ڕووداو و دیاردەكانی ژیان، دەبنە جێگەی سەرنجی نووسەر و لە دنیابیندا ڕەنگدەداتەوە. كە دەشێ ببنە تیمەی نووسینی دەقێك، چونكە هیچ دەقێك بەدەر نییە، لەو هەڵومەرجە كۆمەڵایەتی و خودییەی نووسەر تیایدا دەژیت و ڕووداوەكان دەبینێت. گەلێك جار ئەو ڕووداوانە دەبنە یادەوەری و یادەوەریش دواجار كەرستەیەكی گەورەی نووسینە. ئەمە بەو مانایە نا چیرٍِۆك و ڕۆمان، یادەوەری بگێڕنەوە، بەڵكو بەو مانایەی فۆڕمێكی دیكە بەو ڕووداو و كارەكتەرو گێڕانەوانە دەدرێت، كە دواجار وەك تێكستی ئەدەبی بكەونەوە، نەك نووسینی میژوو. لە كۆمەڵگەی ئێمەدا، بە هۆی ئەو واقیعە سیاسی و نەتەوەیەی تیایدا ژیاون، مرۆڤەكان ڕووداوی تراژیدی و كارەساتی گەورەەیان بینیوە بە تایبەتیش لە مێژووی نەتەوەیەكی وەك ئێمەدا، كە لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا، چەندین كارەسات و تراژیدیای گەورەی لە شێوەی ئەنفال و كیمیاباران بە سەر داهات. ئەم كارەساتانە، بە ئەندازەیەك قووڵ و تراژیدین، كە ئەستەمە زمان لە مەودای گێڕانەوە و وێناكردندا، بتوانێت وەسف و وێنایان بكات ڕەنگە ئەمەش هۆكارێكی دیار بێت لەوەی كە ئێمە نەماتوانیوە وەك خۆی قووڵایی ئەو كارەساتانە بە تایبەتیش لەو دەقانەی لە دوای ڕاپەڕینەوە و بە تایبەتیتریش لەلایەن نەوەی نوێوە نووسراون، پیشان بدەین، چونكە دەبێ بزانین بەركەوتن بە كارەساتێك، جیایە لەگەڵ وەسفكردنی، كە لەوەی یەكەمیان قووڵایی كارەساتەكە، كاریگەریەتی گەورە لە سەر ڕوح و دنیابینی مرۆڤ جێدیڵێت. ئەو دەقانەی لە دوای ڕاپەڕینەوە لەلایەن نەوەی نوێ، لە بارەی ئەنفالەوە نووسراون، زۆرینەی هەرە زۆریان دەقی سادە و ساكارن، گێڕانەوەیەكی ئاسایی ئەو ڕووداوەن، كە هیچ تێڕامان و ئاسەوارێك لای خوێنەر جێناهێڵن، وەك ئەوەی لە هەردوو ڕۆمانی (خەمی مەستوورە) و (ناوی خۆیان بیر نەماوە) دەیانبینین. ئێمە كە لە خوێندنەوەی ئەو دوو ڕۆمانە دەبینەوە، گەورەیی كارەساتی ئەنفال، هەر تەنها پەیوەستە بەو چەند ساتانەی ئێمە لە ڕێگەی خوێندنەوەی ڕۆمانەكان بەری دەكەوین، لە كاتێكدا ئەدەب بە گشتی و ڕۆمانیش بە تایبەتی، پانتایەكی هەردە دیار و ڕووبەرێكی هەرە گەورەن بۆ بە زیندوو هێشتنەوەی تراژیدیاكان لە مێژووی سیاسی و كۆمەڵایەتی هەر نەتەوەیەك. لەو سۆنگەیەوە، ڕۆمانی (ناوی خۆیان بیر نەماوە) باس لە كارەساتی ئەنفال و زیندە بە چاڵكردن و خاپووركردنی گوندەكانی كوردستان، لەلایەن ڕژَێمی بەعسەوە، لە سەر زاری چەند كەسێكەوە كە كارەساتەكەیان بینیوە دەكات. ئەم ڕۆمانە، لە چەندین كارەكتەر و ڕووداوی جیاواز، كە هەندێكیان هەر پەیوەندییان بەو كارەساتەوە نییە پێكهاتووە، بەڵام بە گشتی پەیوەندییەكی واتایی، گێڕانەوەیی و مێژوویی لە نێوان ڕووداوەكان و كارەكتەرەكان نییە، كە دەبێ لە ڕۆمانی فرە دەنگ و فرە ڕووداودا، ئەو پەیوەندییە هەبێت، چونكە ڕۆمان بە گشتی واتا گێڕانەوە، بە تایبەتیش ڕۆمانی مێژوویی. دەسپێكی ئەم ڕۆمانە، بە چارەنووسی ژنێك بە نێوی گولیزارەوە دەست پێ دەكات. ئەم ژنە، هاوسەرەكەی و خێزانەكەشی ئەنفالكراوە و مێردەكەی واتا سوڵتان، لە بیابانەكانی باشوور هاوشێوەی هەزاران مرۆڤی دیكەی كورد، زیندە بە چاڵ كراوە، گولیزار، بۆ سۆراغی مێردەكەی، بڕیار دەدات بچێتە سەماوە، لەوێ عەرەبێك بە ناوی بەسام دەناسێت و شووی پێ دەكات. ڕۆماننووس لێرەدا، لاسای میران ئەبراهام لە ڕۆمانی خەمی مەستوورە دەكاتەوە، چونكە مەستوورەش دوای ئەنفالكردنی هاوسەر و پێنچ كچەكەی شوو بە بایز ئاغای موستەشار دەكاتەوە، كە بە ڕاستی ئەمە سوكایەتییە بە پاشماوەی ئەنفالەكان و ژنانی قوربانیدەری ئێمە بە تایبەتی. من نازانم بۆچی لای ئەو بنووسانە، دەبێ خەمی گەورەی ژنێكی پاشماوەی ئەنفال، لە بە ناو ڕۆمانەكانیاندا، هەر تەنها ناو گەڵ و شووكردنەوە بێت. گولیزار، دوای ئەوەی شوو بە بەسام دەكات، ناوی خۆشی دەگۆڕێت و دەكاتە نوورا. نوورا، سێ كچ و كورێكی بە ناوەكانی لەیلان و زیلان و هێلان و مستەفا هەیە، ئەمەش پێچەوانەی گێڕانەوەی كارەساتەكەیە لە دەسپێكی ڕۆمانەكەدا، چونكە لەوێدا تەنها گولیزار بوونی هەیە. بوشڕا، كچی حوسێن و تورانە، حوسێن برای تابان و تریفەیە، ئەم خێزانە، لە بەهاری ساڵی 1987 دا، بەر كیمیاوی دەكەون و گوندەكەشیان خاپوور دەبێت، تەنها تابان و تریفە دەرباز دەبن و ئەو كات بوشڕا تەمەنی تەنها دوو ساڵە بووە. بوشڕا، لای پووری گەورە دەبێت، پووریشی هاوشێوەی لەیلانی كچی نوورا، بە هۆی بەركەوتەی بە كارەساتەكانەوە، لە دۆخێكی دەروونی ئاڵۆزدایە و بەردەوام نەخۆشە، وەك ئەوەی لەیلانیش بە هەمان شێوە، تووشی زەبری دەروونی بووە، بەڵام سەیر لەوەدایە ڕۆماننووس، تێكچوونی باری دەروونی لەیلان دەبەستێتەوە بەوەی گوایا بەر بۆتەوەوە تۆپەڵێك خوێن كەوتۆتە نێو سەرییەوە، كە ئەمە بێ ئاگاییە لە زانستی پزیشكی، چونكە مرۆڤ كە تۆپەڵێك خوێنی كەوتە نێو سەر، هیچ هۆش و هەست و جووڵەیەكی نامێنێت، ئەمە وێرای ئەوەی تێكچوونی باری دەروونی، پەیوەندی بەلایەنی سایكۆلۆژییەوە هەیە ، نەك جەستەیی. بوشراش بە هۆی بارودۆخی پوورییەوە، خۆشی لە ڕووی دەروونییەوە دەشڵەژێت، بەڵام هەر كام لەم كارەكتەرانە، كە لە ڕووی دەروونییەوە ناجێگیرن، كەچی وەك هەر كارەكتەرێكی دیكەی ساغڵەم، دەدوێن و دەژین، لە كاتێكدا ئەوانەی تووشی نەخۆشی دەروونی دەبن، چەندین گۆڕانكاریی فسیۆلۆژیی، كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆژیان بە سەر دادێت. لە وڕۆمانەدا، نووسەر دەیان ڕووداوی دیكەی لاوەكی وەك نەزۆكی مستەفا، شەڕی خوشكەكانی و خێزانەكەی، تۆرانی خۆی لە ماڵ ، و چەندان چیڕۆكی لاوەكی دیكەی تێكەڵ بە ڕۆمانەكە كردووە، كە ڕووداوی بێ هێز و بێ مانان و بە هیچ شێوەیەك پەیوەندییەكیان ئەگەر كەمیش بێت، بەو كارەساتەوە نییە، وەك ڕووداوی ڕەدووكەوتنی خوشكی بوڕهان و پاشان كوشتنی دوای دە ساڵ، كە نەك هیچ پەیوەندییەكی بە ڕووداوەكانەوە نییە، بگرە زۆر لاوەكی و بێ ماناش لە چوارچێوەی ڕووداوەكان بە گشتی كەوتۆتەوە. قوربانیانی ئەنفال، ئەوانەشی دوای ئەو كارەساتە ڕزگاریان بوو، دەكرێ بڵێین بە جۆرێك پەشۆكان و دڵیان لە بوون و ژیان ڕەنجا، كە ئیتر ژیان لە بەرچاویان بكەوێت. دواجار گەرچی بوشڕا بە تەنها دەمێنێتەوە و لەگەڵ خەمەكانی خۆی دەژیت و تا لە كۆتاییدا چەند چەكدارێك دەیڕفێنن، بەڵام بە گشتی لە دیاركردنی چارەنووسی كۆی كارەكتەرەكانی دیكەی نێو ڕۆمانەكە، نووسەر دەستە پاچە بووە، ئێمە نازانین مستەفا، نوورا، هێلان، زیلان و لەیلان ، تریفە، شۆخان و ئەوانیتر چیان لێهات؟ بگرە نووسەر لە دەرخستنی ژیانی بوشڕا بە تەنها لە شووقەكەیدا، لاسای ڕۆمانی خەمی مەستوورەی كردۆتەوە، كە لەوێش مەستوورە بە تەنها لە شوقەیەكدا دەمێنێتەوە و دەست بۆ مەمكی و ناوگەڵی دەبات و هەڵیان دەكوشێت و لە سووڕی مانگانە دەترسێت، ئەگەرچی دەبوو نووسەری ڕۆمانی خەمی مەستوورە ئەوە بزانێت كە لە تەمەنی پەنجاو شەش ساڵی، سووڕی مانگانەی ژن نامێنێت. كۆتایی ڕۆمانەكە، كۆتاییەكی ئاڵۆز و ناكاریگەرە و نووسەر نەیتوانیوە ڕەوتی ڕووداوەكان، تا كۆتایی بە سەركەوتوویی ئاراستە بكات.
چەند هەڵەیەك لە ڕۆمانەكەدا:
ئەم ڕۆمانە، چونكە لە ڕووی كارەكتەر و ڕووداوەوە، ڕۆمانێكی فرەدەنگ و ئاڵۆزە، ئیدی لە میانەی گێڕانەوەی ڕووداوەكانەوە نووسەر كەوتۆتە چەند هەڵەیەكەوە وەك :
* لا 35 ( كاتێ لەیلان و مستەفا و دایكی، بڕیاردەدەن بچنە سەماوە بۆ سۆراغی باوكیان، لە نیوەی ڕێگەدا لەیلان سەر ئێشە دەیگرێت و داوا لە دایكی دەكات كە حەبی پەراسیتۆلەكەی پێ بدات، دایكیش پێی دەڵێت كە حەبەكەی لا نییە، بۆیە لە نیوەی ڕێگا دەگەڕێنەوە. پرسیار ئەوەیە، ئایا هیچ خێزانێك هەیە، بە تایبەتیش كە بۆ سۆراغی باوكە ئەنفالكراوەكەیان بچنە باشوور، تەنها لە بەر حەبێك لە نیوەی ڕێگە بگەڕێنەوە؟ بە ڕاست ئەم گێڕانەوە كاریكاتۆریە هیچ هونەر و مانایەكی تێدایە؟ باشە تۆ بڵێی لە سەر ڕێگا، نۆرینگەیەك، نەخۆشخانەیەك نەبووبێت؟ بێگومان ئێمە دەزانین لەیلان دۆخێكی دەروونی تایبەتی هەیە و پەشۆكاوە، بەڵام ڕۆماننووس دەبێ ئەوە بزانێت كە چۆن پەیوەندی واتایی لە نێوان شوێن، كارەكتەر و ڕووداوەكان دروست دەكات، تاكو بڕوا بە خوێنەر بێنێت كە ئەوەی دەیڵێت وەریبگرێت !
* ل 41 ( كاتێ بوشڕا بۆ یەكەم جا لەگەڵ سۆزانی هاوڕێی دەچن دەرمانی سپیكردنەوەی ددان بكڕن، بوشڕا بۆ یەكەم جار مستەفا دەبینێت، دواتر كە هاتنەوە، بوشڕا بە تابانی پووری دەڵێت كوڕێك هەیە نە كوڕی دەوڵەمەندێكە، نە كوڕی بەرپرسێك، هەموو تایبەتمەندیەكی تێدایە) نازانم بوشڕا چۆن لە یەكەم دیتن و ناسین، ئەو هەموو تایبەتمەندییانەی مستەفای ناسی و زانی؟!
* ل 48 نووسیویەتی :_( بوشڕا نزا دەكات، تابانی پووری نەمرێت ، چونكە بێ لانە و پەنا دەمێنێتەوە) بەڵام بوشڕا، هاوسەری مستەفایە، لە كاتێكدا ئەو نزایە دەكات كە شووی بەو كردووەو لای تابانی پووریەتی چونكە نەخۆشە، ئیدی لانە و ماڵێكی هەیە و ئەو نییە بێ پەنا بێت. ئەم جۆرە وەسفە هەڵەیە.
* ل 75 نووسیویەتی :_( كچ هەیە دانە ڕۆژێك خەریكی بۆیەكردنی نینۆكی دەبێت) بە ڕاست كچ هەیە، دانە ڕۆژێك خەریكی ئەو كارە بێت؟ پیاوی كورد هێندە نێر سالارە، تەنانەت بۆیەكردنی نینۆكیش بە ژن ڕەوا نابینێت و دەكاتە توانج بۆی !!
* ل 135 نووسیویەتی :_( فكرم دەكردەوە چ خۆشبوو باوكم لە ژێر لمەكە قیت بێتەوە و ئامێزی لێ بدەم ) بوشڕا، باوكی خۆی نەبینیوە، چونكە كاتێ لە بەهاری ساڵی 1987 گوندەكەیان بەر كیمیاوی دەكەوێت و حوسێنی باوكی ئەنفال دەكرێت، بوشڕا تەمەنی دوو ساڵ بووە، ئیدی نازانم چۆن لە نێو سەدان هەزار روفات باوكی دەناسێتەوە؟ بە تایبەتیش ئەوەندەی تێبینم كرد لە ڕۆمانەكەدا ئەگەر هەڵە نەبم لە هیچ شوێنێك سەیری وێنەكانی باوكی نەكردووە.
* ل 144 ( كاتێ حوسێن و تابان یەكتری دەبینن، لە هەیوانەكە دا ئەنیشن و حوسێن باسی شانۆگەریەكەی دەكات، كە كارەكتەرەكەی ناوی مێژوو دەبێت) بەڵام دواتر لە لاپەڕە (146) دا ، تابان دەڵێت:_( ئەو شەوەی حوسێن لە بارەی شانۆگەریەكەوە قسەی بۆ كردین ) ئەمەش دوو گێڕانەوەی پێچەوانەی یەكترین، چونكە نازانرێت بە دیاریكراوی كاتەكە شەوە یان ڕۆژ؟! شایەنی ئاماژەكردنە، لە ڕیكلامی دۆینەوەی ئێسك و پروسكی ئەنفالكراوانیش، نووسەر هەمان هەڵەی كردووە، چونكە لە شوێنێكەوە باس لەوە دەكات كە تابان و بوشڕا، بە ڕێكەوت كاتێ لە ساردەمەنییەك شەربەت دەخۆنەوە، گوێبیستی بانگەوازێك دەبن، كە ئەوانەی دەیانەوێت روفاتی ئەنفالكراوانیان بێننەوە با پەیوەندی بە ئەدرەسەكەیەوە بكەن، بەڵام پێشووتر ، بوشڕا لە ڕێگەی بەرنامەیەكی تەلەفزیۆنییەوە لە ماڵەوە گوێبیستی ئەو بانگەوازە بووە، كە ئەمەش دیسانەوە دوو گێڕانەوەی هاودژن !
* ل 147 نووسیویەتی :_( حوسێن ماوەیەكە، حەزی لە خوێندنەوەی شیعری شاعیرە سووریەكانە، چیڕۆكی شاعیرێكی فەلەستینی دەگێڕێتەوە كە یەك شیعری هەیە و خۆی كوشتووە ، دەچێت وێنەی شاعیرە سووریەكە لە دیوار دەكاتەوە) ئێمە نازانین ئەو شاعیرەی خۆی كوشتووە، وێنەكەی بە دیوارەوە هەڵواسراوە، شاعیرێكی سوورییە یان فەلەستینی؟ پاشان ئەگەر حوسێن، خولیای خوێندنەوەی شیعری شاعیرە سووریەكان بێت، ئەو شاعیرە فەلەستینییە بێ ڕوونكردنەوە و ناساندنی پێش وەختە لە كوێ پەیدا بوو؟!
* ل 151 نووسیویەتی :_( بوشڕاو مستەفا، دوو مانگی یەكەم كێشەیان كەمە) مەبەست لێرەدا، دەسپێكی ژیانی هاوسەرگیری ئەوانە كە تەنها دوو مانگە، بەڵام دواتر باس لەوە دەكات بەوەی كە نوورا و هێلانی دایك و خوشكی مستەفا، بوشڕا تاوانبار دەكەن بەوەی نەزۆكە ! ئایا بە دوو مانگ دەردەكەوێت كە ژنێك نەزۆك بێت؟ ئەوەی تێبینیم كردبێت ئەوەیە، بەشێكی زۆر لە ڕۆماننووسانی ئێمە، باس لە خەسڵەتە بایۆلۆژیی و فسیۆلۆژییەكانی ژنان دەكەن بێ ئەوەی شارەزایان لێ هەبێت ئەگەرچی هاوسەریشیان هەیە، من ڕەخنەم لە ڕۆمانی خەمی مەستوورە گرتووە، لە بارەی سووڕی مانگانەی مەستوورەوە، كەچی یەكێك بە پۆستێكی بێ ئەرزشی فەیسبووك وەڵامی دابوومەوە بەوەی كە مەستوورە بۆیە خوێن دا ئەنێت چونكە سووڕی مانگانە دەبینێت، بێ ئاگا لەوەی ژن لە تەمەنی پەنجا و شەش ساڵی، سووڕی مانگانەی لە كوێ دەمێنێت؟! كە مەستوورە لەو تەمەنەدایە؟
* ل 152 نووسیویەتی :_( دەخەوێت، درەنگی شەو لە خەو ڕادەپەڕێت و خەونێكی نەخۆش دەبینێت) كە لە خەو ڕاپەڕیوە، واتا بە ئاگا هاتۆتەوە ئیدی نازانم چۆن خەونی نەخۆش دەبینێت؟!
* ل 156 نووسیویەتی :_( ناوی خۆی بیر نەماوە، بەڵام دەچێت یاری شەتڕەنج دەهێنێت خۆی دەخافلێنێت ) بە ڕاست كەسێك هزری ئەوەی نەمابێت ناوی خۆی بیر بێتەوە، دەتوانێت شەتڕەنج بكات، كە یارییەكەی هزریی و بیركردنەوەیە؟ ئەم دوو جۆرە وەسفە هاودژە یەكتر دەگرنەوە؟!
* ل 166 نووسیویەتی :_( دەكشێتەوە دواوەو لە پشتەوە ئەژنۆی بەر تەختی خەوەكە دەكەوێت) ئەگەر كشابێتەوە دواوە و پشتاو پشت گەڕابێتەوە، چۆن ئەژنۆی بەر تەختەكە دەكەوێت؟! مەگەر ئەو پشتی یان پێشی ڕوو لە تەختەكەیە؟
* ل 177 ( كاتێ بوشڕا لە ژوورەكەی بەرانبەری لە شووقەكەی ژنێكی ڕووت و قووت دەبینێت تەریق دەبێتەوە) لێرەدا دیارە كە ژنەكە ڕووت و قووتە، كەچی نووسەر لەلاپەڕە (178) دا، ئەمجارەیان وەسفی مایە و سوخمەی ژنەكە دەكات كە گوایا ڕەنگیان ڕەش بووە ! كە ژنەكە مایە و سوخمەی لە بەر دابووە، ڕووت و قووتەكە هیچ مانای هەیە؟!
* ل 186نووسیویەتی :_( شۆخان لە شووقەكەی سەردانی بوشڕای كردوو جانتاكەی لەوێ جێهێشت) بەڵام بوشڕا، هەموو دەرگاكانی شووقەكەی پێشتر لەلایەن نوورا و لەیلان لە سەر داخراون و كلیلەكەشیان بردووە، ئیدی نازانین چۆن شۆخان توانی سەردانی بكات؟ ئەی چۆن شۆخان زانی بوشڕا لەوێیە؟!
* ل 226 نووسیویەتی :_( دەیەوێت لە قاتی دووەم گشت ژوورەكان بگەڕێت ) دیارە لێرە بوشڕا لە قاتی دووەمی باڵەخانەكەیە، كەچی سێ دێڕ دواتر ئەمجارەیان دەڵێت:_( دوو پەیژەی دیكەی بەرە و قاتی دووەم بڕی ) كە ئەمەش لە ڕووی كردارەكانی زمانەوانییەوە هەڵەن.
* ل 229 نووسیویەتی :_(ئەم ڕستەیە زیاتر هانی دەدات، فكر لە شكاندنی قادرمەو دیوار دەكاتەوە) كەچی چوار دێڕ دواتر دەنووسێت:_( بوشڕا خۆشی نازانێت خەریكی چییە؟ ئەی بیری نەكردۆتەوە؟ ئەی ڕستەكە زیاتر هانی نەداوە، ئیدی خۆشی نازانێت چی دەكرد مانای هەیە؟
دواجار دەمەوێ ئاماژە بەوە بدەم كە ئەم ڕۆمانە، گەرچی ناونیشانی (ناوی خۆیان بیر نەماوە)یە، بەڵام هەموو كارەكتەرەكان نەك هەر ناوی خۆیان بیر ماوە، بەڵكو بۆ یەك چركەش ناوی خۆیان و ئەوانیتریش لە بیر ناكەن. ئەم ڕۆمانە، ڕۆمانێكی سادە و بێ قووڵایە، بە بڕوای خۆم وەك خوێنەرێك، ڕۆمانی نەوەی نوێی دوای ڕاپەڕین، هەتا ئێستا نەیتوانیوە (بەهاری ڕەش ) و (مەملەكەتی سەگەكان) كە ئەمەی دوایان كۆمەڵە چیڕۆكە و هەردووكیان لە بارەی ئەنفالەوەن تێپەڕێنن، چونكە خەیاڵ و زمان و وێناكردنیان لەو ئاستە نییە.
پەراوێز:
ناوی خۆیان بیر نەماوە، ڕۆمان، نووسینی : ئارام محمەد ، بڵاوكراوەی نووسیار _ ساڵی چاپ _ 2025.
*ئەم بابەتە لە هزرو هونەری ڕۆژنامەی خەبات ژمارە (218) لە 12/6/2025 بڵاوكراوەتەوە