ستار ئەحمەد
تاوانەکانی سەدام ، یەکێکە لە تاریکترین لاپەڕەکانی مێژووی هاوچەرخی ناوچەکە. ئەم تاوانانە تەنها بریتی نەبوون لە کوشتن، بەڵکو پیلانێکی تۆکمە بوون بۆ سڕینەوەی ناسنامە و بوونی نەتەوەیی کورد لەسەر خاکی خۆی.
١. شاڵاوی ئەنفال (١٩٨٨)
ئەنفال (بە مانای دەستکەوتی .
ناوێکی بەکارهێنراو بوو لەلایەن ڕژێمەوە بۆ ناونانی یەکێک لە گەورەترین کۆمەڵکوژییەکان لە مێژووی نوێدا.
ئامانجی سڕینەوەی تەواوی ناوچە گوندنشینەکانی کوردستان، بە تایبەت ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی پێشمەرگە، و گواستنەوەی دانیشتووانەکەیان بۆ زیندان و بەندیخانە و دواتر لەناوبردنیان لە گۆڕە بەکۆمەڵەکاندا لە باشووری عێراق.
قوربانییەکان، مەزەندە دەکرێت دەیان هەزار کەس، بە شێوەیەکی سەرەکی پیاوان و هەرزەکاران، بە شێوەیەکی دڕندانە لەناو براون و سەدان هەزار کەس بێسەروشوێن کراون.
٢. کیمیابارانی هەڵەبجە و ناوچەکانی دیکە (١٩٨٨)
ناساندن: لە ١٦ی ئازاری ١٩٨٨، ڕژێم شاری هەڵەبجەی بە گازی کیمیایی ژەهراوی بۆردومان کرد، کە بە یەکەمین هێرشی کیمیایی بەرفراوان دادەنرێت دژ بە ژمارەیەکی زۆری دانیشتووانی مەدەنی.
تۆڵەسەندنەوەی دڕندانە لە هاوکاری خەڵکی هەڵەبجە لەگەڵ هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان و نانەوەی ترس و تۆقاندنێکی بێوێنە.
قوربانییەکان: زیاتر لە ٥٠٠٠ کەس تەنها لە هەڵەبجەدا لە چەند خولەکێکدا گیانیان لەدەستدا، لەگەڵ هەزاران بریندار و زیانلێکەوتووی درێژخایەنی تەندروستی.
٣. وێرانکردنی گوندەکان ـ
لە چوارچێوەی هەڵمەتەکانی ئەنفال و پێشتر، بەشێکی گەورەی گوندەکانی کوردستان بە تەواوی وێران کران.
دروستکردنی "زۆنی قەدەغەکراو" لەسەر سنوورەکان و لەناوچەکانی شاخاوی بە مەبەستی ڕێگریکردن لە پێشمەرگە و دابڕاندنیان لە بنکەی کۆمەڵایەتی و جوگرافی خۆیان، کە بووە هۆی ئاوارەبوونی سەدان هەزار کەس.
٤. تەبعیس و تەعریب (عەرەباندن)
تەبعیس: زۆرلێکردنی فەرمانبەران و هاوڵاتیان بۆ بوون بە ئەندام لە حیزبی بەعسی دەسەڵاتدار بۆ دەستکەوتنی ماف و کار.
تەعریب: بریتی بوو لە گۆڕینی دیموگرافیای ناوچە کوردییەکان (بە تایبەتی کەرکوک و خانەقین و شنگال) بە هێنانی عەرەبی هاوردە و جێگیرکردنیان لە شوێنی کوردە دەرکراوەکان. ئەم پرۆسەیە بەشێک بوو لە هەوڵێکی سیستماتیک بۆ کاڵکردنەوەی بوونی کورد لەو ناوچانەی کە بە گرنگ دادەنران.
٥. تەهجیر ـــ سەندنەوەی ناسنامە و دەرکردن.
بە زۆر دەرکردنی هەزاران خێزانی کورد لە شار و گوندەکانیان، بە تایبەت ئەو کوردانەی بە "فەیلی" یان "ناسنامە عێراقییەکەیان وەرگیراوەتەوە" ناودەبران.
پاکتاوکردنی سیاسی بۆ بەهێزکردنی کۆنترۆڵی ڕژێم و نەهێشتنی هەر جۆرە ناڕەزایەتییەک.
دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق دواتر تاوانەکانی ئەنفال و کیمیابارانی هەڵەبجەی بە جینۆساید (کۆمەڵکوژی) و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی ناساند، کە ئەمەش دانپێدانانێکی نێودەوڵەتی گرنگ بوو بە دڕندەیی و ڕەهەندی سیستماتیکی ئەم کردەوانە دژ بە گەلی کورد.
شاری کەرکوک بە هۆی پێگەی ستراتیژی و سامانە نەوتییەکەیەوە، لە سەردەمی ڕژێمی بەعسدا، بە تایبەتی لەسەردەمی سەدام حوسێندا ـ بووە قوربانیی پڕۆسەیەکی سیستماتیکی و درێژخایەنی تەعریب و تەهجیر (دەرکردن و گواستنەوە)، کە ئامانج لێی گۆڕینی دیموگرافیای شارەکە و سڕینەوەی ناسنامەی کوردی بوو.
١. پرۆسەی تەهجیر و ترحیل (دەرکردن بە زۆر)
تەهجیر بریتی بوو لە دەرکردنی هاوڵاتیانی کورد و کەمینەکانی دیکە بە زۆر و بە شێوەیەکی بەرفراوان لە کەرکوک و ناوچەکانی دەوروبەری.
دەرکردنی کوردە فەیلییەکان بە پاساوی ئەوەی کە خەڵکی ئێرانن و ناسنامەی عێراقییان لێ وەرگیرایەوە.
دوای شاڵاوی ئەنفال، هەزاران خێزانی کورد لە گوندە وێرانکراوەکان ناچار کران ڕوو بکەنە کەرکوک، بەڵام دواتر بە زۆر بۆ شارەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق (وەک موسەننا و دیوانییە) گواسترانەوە.
دوورخستنەوەی ئەو کوردانەی کە لە دامودەزگا حکومییەکان کاریان دەکرد یان ئەوانەی کە ڕژێم بە "مەترسی سیاسی"یان دەزانی.
٢. سیاسەتی تەعریب ــ
تەعریب پرۆسەیەکە کە تێیدا ڕژێم هەوڵی دا ژمارەی دانیشتوانی عەرەب لە کەرکوک زیاد بکات و جێگەی دانیشتوانە ڕەسەنە کوردەکان بگرێتەوە.
هێنانی عەرەبی هاوردە:
حکومەت هانی عەرەبەکانی دەدا لە شارەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراقەوە بێنە کەرکوک، بە پێدانی پارچە زەوی (خانوبەرە)، کارکردن لە کەرتی نەوت و دامودەزگا حکومییەکان، و یارمەتی دارایی بۆ نیشتەجێبوون.
گۆڕینی ناوی گەڕەکەکان: ناوی کوردی گەڕەک و شوێنەکان گۆڕدرا بۆ ناوی عەرەبی.
٣. هەوڵدان بۆ سڕینەوەی ناسنامەی کورد
ئەم سیاسەتانە تەنها پرۆسەی دیموگرافی نەبوون، بەڵکو هەوڵدانێکی فەرهەنگی و کارگێڕی بوون بۆ سڕینەوەی مۆرکی کوردی لە شارەکە.
قەدەغەکردنی زمانی کوردی: لە دامودەزگا حکومی و خوێندنگەکاندا، زمانی کوردی پشتگوێ خرا یان قەدەغە کرا.
سەپاندنی یاسا کارگێڕییەکان: گۆڕینی سنووری کارگێڕیی پارێزگای کەرکوک (کە ناوی لێنرا پارێزگای تەمیم - بە مەبەستی کەمکردنەوەی ڕێژەی کورد تێیدا، بە دابڕاندنی قەزا و ناحیە کوردییەکان و لکاندنیان بە پارێزگاکانی تری عەرەبییەوە.
سەرکوتکردنی هەر چالاکییەکی کولتووری یان نەتەوەیی کوردی.
کاریگەرییە درێژخایەنەکانی
ئەم سیاسەتانە بوونە هۆی:
دروستکردنی کێشەیەکی دیموگرافی قووڵ لە شارەکەدا کە تا ئێستاش کاریگەری لەسەر داهاتووی کەرکوک هەیە.
زیانێکی زۆری مادی و مرۆیی بە دانیشتوانە ڕەسەنەکان گەیشت.
ناکۆکی سیاسی ــ بوون بە هۆکاری ناکۆکییەکی سەرەکی لەسەر ناوچە کێشەلەسەرەکان لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ٢٠٠٣.
بەشێوەیەک هەتا ئێستا ، ئەم گرفتانە چارەسەر نەکراون و تاکی کورد بەدەستیەوە دەناڵێنێ.
